Casta diva

 Hồi trước trò chuyện với chị Đào Tố Loan , tôi có bày tỏ mong muốn được nghe chị hát Casta Diva vì đây là aria kinh điển của Opera Bel Canto, tôi vẫn hay nghe các diva nước ngoài hát nhưng chưa bao giờ được nghe một ca sĩ Việt Nam nào hát (chắc vì quá khó hát). Tôi nghĩ ở Việt Nam hiện nay chắc chỉ có Đào Tố Loan và Phạm Khánh Ngọc là đủ sức hát Casta Diva.

Và sau nhiều năm, đến giờ tôi đã được nghe chị Loan hát Casta Diva. Dù chỉ là diễn tập và chưa có bản full nhưng cũng thấy được trình vocal của chị Loan ngày càng lên, kỹ thuật ngày càng xịn, xứng danh một trong hai nữ cao màu sắc hàng đầu Việt Nam hiện tại.

Nhân dịp chị Loan hát Casta Diva, tôi xin chia sẻ một chút thông tin về aria này.

Casta diva là một aria nằm trong cảnh một, vở opera Norma của nhà soạn nhạc Vincenzo Bellini. Đây là aria dành cho các giọng nữ cao màu sắc kịch tính (tuy nhiên các loại giọng khác cũng có thể hát theo chất giọng riêng của mình). Nhân vật trong aria này là cô nữ tu mang tên Norma, người hát là một giọng soprano. Trong aria này, cô tu sĩ Norma đang cầu nguyện nữ thần mặt trăng ban cho hòa bình. Casta diva từng được chọn vào một trong những aria được yêu thích nhất thế kỉ 19.

Vở opera này là một trong những aria khó nhất dành cho giọng nữ cao, đòi hỏi một giọng hát linh hoạt, kiểm soát quãng giọng cực tốt, nội lực nhưng phải tinh tế. Nó chứa đựng những cảm xúc dữ dội về sự xung đột giữa cá nhân và cộng đồng, tình yêu và và ghen tuông, tình bạn và hận thù., đau đơn, dằn vặt. Đòi hỏi người hát phải thấu trọn cảm xúc mới có thể nhập tâm để hát chứ không chỉ dừng ở việc phô diễn giọng hát. Người ta nói hát được Norma còn căng thẳng gấp ba lần việc hát một vai cho giọng siêu kịch tính của Wagner.

Hai đỉnh cao nhất của Casta diva là Maria Callas và Joan Sutherland.

Maria Callas là người làm sống dậy Norma, thổi vào một sức sống mới cho Casta diva, phổ biến nó ra toàn opera trên thế giới, bà đã đạt kỉ lục diễn 89 buổi từ sau chiến tranh thế giới. Cách hát của Callas thể hiện rõ chất kịch tính của aria này, đúng nghĩa một nữ cao kịch tính. Đoạn cao trào, bà chỉ hát với note A5 nhưng âm lượng to, cho ra những âm thanh căng tràn. Bà đã đạt đến độ linh hoạt bậc thầy của giọng hát khi phiêu liền mạch một làn hơi bị cắt nhỏ chỉ bằng một sự chuyển động nhẹ của thanh quản, rất tinh tế, đúng nghĩa là NGHỆ THUẬT HÁT ĐẸP. Trong khi hầu hết các giọng nữ khác hát đoạn này đều bị ngắt hơi hoặc lộ rõ hơi thở, ngay cả đến những diva như Caballe, Sills cũng khó tránh khỏi việc ngắt hơi hoặc làm hơi bị chậm đi.

Một điều nữa, là Callas khi hát aria này mới thực sự là diễn bằng giọng hát, thể hiện rõ cảm xúc, nội tâm nhân vật qua biểu cảm và giọng hát. Trong khi các ca sĩ khác thường chỉ đứng và hát, chỉ quan tâm đến phần hát mà bỏ qua phần diễn.

Đỉnh cao thứ hai là Joan Sutherland, đoạn cao trào với độ sáng hoàn hảo về âm thanh, kèm theo một nội lực khổng lồ, đúng nghĩa một giọng nữ cao màu sắc kịch tính, mà lại nhẹ nhàng, sâu thẳm. Chỉ có Callas và Sutherland là có thể chuyển động nhẹ vocal chords khi hát đoạn này.

Ngoài ra, Sutherland còn thêm thắt vào aria những đoạn trillo (rung láy) điêu luyện, thể hiện được rõ phẩm chất màu sắc linh hoạt trong giọng hát của mình.

Tất nhiên, cũng phải kể đến các đỉnh cao khác khi nhắc đến aria này như Beverly Sills với khả năng rung với tốc độ nhanh, chạy note cực kì linh hoạt, hay Caballe với khả năng vuốt giọng pianissimo (vuốt nhỏ tiếng) kinh điển. Nhưng đứng đầu vẫn là hai diva khổng lồ Callas và Sutherland.

Casta diva đòi hỏi tất cả về bel canto, phải hát chuẩn mực, cầu kì, hoa mỹ, cảm xúc cao độ, phải chăm chút cho vẻ đẹp của giọng hát, thể hiện được những kĩ thuật phức tạp nhất. Đó là lí do vì sao hầu như các ca sĩ opera đều muốn hát aria này để thể hiện đẳng cấp của mình. Aria này được coi là kinh điển của dòng opera Bel canto của Ý, chuẩn mực cho opera trên toàn thế giới.

Nhưng điều này không có nghĩa phải hát được Casta diva mới là đẳng cấp. Các diva như Birgit Nilsson, Jessye Norman, Victoria De Los Angeles... chưa hề hát Casta diva, nhưng họ vẫn luôn được đánh giá cao trong nền opera.

Casta diva đúng là đc coi là một trong những aria khó nhất, nhưng ngoài mấy cái ad đề cập tới thì có một yếu tố rất quan trọng ở góc độ kỹ thuật khiến nó rất khó nhằn với soprano.

Aria này về mặt cấu trúc ko khó, kiểu A-B-A’ với đoạn giữa khá ngắn, còn đoạn A lặp lại 2 lần, giai điệu xuôi tai, nhịp phách không lắt léo chút nào, tốc độ chậm nên những đoạn coloratura với cadenza ko hề nhanh chóng mặt. Âm vực cũng ko quá rộng  tóm lại mới vỡ bài thì thấy nó cũng bình thường thôi…

Nhưng cái khó chính là vì tessitura của nó ko cao đó ạ  phần lớn bài hát (cỡ 70-80% giai điệu) nằm ở quãng trung và quãng cận cao vốn ko thuận lợi cho high soprano, nhưng phần còn lại là những đoạn coloratura linh hoạt lên tương đối cao, vốn ko thuận lợi cho các soprano dày giọng 

Thế nên bài này nếu lyric coloratura soprano hát thì sẽ mịt mờ ở những quãng trung và cận cao chiếm phần lớn bài, ko thể hiện dc tính kịch tính trong những đoạn này, chỉ tỏa sáng mấy chỗ lên cao, còn nếu đưa cho full lyric/dramtic thì hay bị ì ạch khó khăn lúc hát coloratura  Giọng hát lý tưởng cho aria này là dramatic coloratura soprano, cũng là loại giọng của mấy mợ thể hiện thành công nhất như mợ Callas, Sutherland. Nhưng đây là fach hiếm nhất trong soprano nên là ít người thể hiện được thành công như 2 mợ này 

Tất nhiên là người ta vẫn diễn Norma và vẫn hát aria này, nhưng nếu ko kiếm đc dramatic coloratura soprano thì thường sẽ ko giao cho light lyric coloratura soprano mà chọn spinto hoặc full lyric soprano có nốt cao và kỹ thuật coloratura đủ tốt, chấp nhận thà chạy nốt hơi chậm lại tí nhưng bảo toàn được timbre full và dày, có thể đẩy đc tính chất kịch tính  đấy là mình xem Norma thấy người ta hay cast vậy đó 

Nhiều người cứ nghĩ cao mới khó, nhưng kịch mục của soprano thì những bài không cao mới đáng sợ 

.Casta Diva không hề quá khó về mặt kĩ thuật hoa mĩ, hay các note cao, nhưng nó rất khó về âm nhạc. Kiểu khi động vào nó rồi mới thấy là vỡ bài thì có vẻ không quá khó nhưng hát khiến nó nghe hay và lôi cuốn thì khó. Về mặt cảm xúc nó vừa rất tĩnh (vì là 1 lời cầu nguyện) + nhưng đồng thời nó lại ẩn dấu nhiều tâm trạng riêng tư của nhân vật. Ngoài ra điểm quan trọng là phải thể hiện được tính chất legato và rubato đặc trưng trong cách thể hiện của thời kỳ mà không làm xâm phạm vẻ đẹp giản dị của giai điệu. Ở Việt Nam trước đây cũng từng nhiều nghệ sỹ opera thể hiện aria này, thậm chí full scene bao gồm cả cabaletta đầy hoa mĩ phía sau (Ah bello a me ritorna). Một trong số đó là Phan Thị Dịu của Nhà hát HBSO (cũng là 1 học trò của chị Thăng Long). Dịu giọng dày và khá đẹp.

Nói thêm về Norma - nó được coi là vai diễn đỉnh Everest của soprano. Ngoài yêu cầu đặc biệt về giọng (giọng dày, lớn, âm vưc thấp phát triển nhưng lại có kĩ năng chạy note), bản thân nội tâm nhân vật cũng rất phức tạp và khó thể hiện. Norma là 1 phụ nữ trung tuổi - người tu sĩ đứng đầu của 1 giáo phái nhưng lại bí mật có con riêng với 1 tướng lãnh quân đội kẻ thù. Ngay trong màn 1, bà ấy cố gắng trì hoãn việc nổi dậy của giáo dân cũng chính bởi mối qhe riêng này - qua lời cầu nguyện mong mang lại sự bình yên từ nữ thần Mặt trăng (Casta diva). Và ngay sau aria này Norma tuyên bố Punirlo io posso (ta sẽ trừng phạt hắn). - nhưng thực lòng thì đau đớn: Ma punirlo il cor non sa (Nhưng tim ta thì nào có thể). Thể hiện được sự phức tập của nội tâm lẫn vị thế uy quyền của nhân vật là không dễ nên Callas mới là Norma vĩ đại nhất. Casta Diva chỉ là 1 khoảnh khắc rất nhỏ của Norma thôi.