Thời gian qua, bộ phim Em và Trịnh gây bão trong cộng đồng khán giả Việt, đặc biệt với hình ảnh hư cấu về Khánh Ly và Trịnh Công Sơn.
Nhiều khán giả trẻ tỏ ra tò mò về nữ danh ca này, rằng tại sao bà lại được mượn hình ảnh để hư cấu vào phim, gắn với tượng đài Trịnh Công Sơn. Cần làm rõ vị trí của Khánh Ly trong tiến trình nhạc Việt để các khán giả trẻ được hiểu hơn về bà.
Khánh Ly không chỉ nổi tiếng nhờ nhạc Trịnh
Sự nổi tiếng và tầm ảnh hưởng của Khánh Ly rộng lớn tới mức, đã biết bao thế hệ, lớp người Việt Nam qua đi nhưng không ai là không biết đến bà.
Từ những người tóc đã bạc trắng như vôi sắp về làm cát bụi hay tuổi trẻ mới lớn lên, ai ai cũng biết và từng nghe Khánh Ly ở đâu đó, qua nhiều ca khúc bất hủ như Cát bụi, Diễm xưa, Một cõi đi về...
Tiếng hát Khánh Ly (qua nhạc Trịnh Công Sơn và nhiều nhạc sĩ khác) len lỏi vào mọi ngõ ngách, từ những xóm trọ nghèo, mái hiên dột, quán cà phê vỉa hè tới nhà hàng 5 sao, sự kiện sang trọng. Tiếng hát ấy, có người thích người không, kẻ khen kẻ chê, nhưng không ai lại không biết.
Cứ vậy, chẳng biết từ bao giờ, cái tên Khánh Ly đã trở thành một phần đời sống của người Việt Nam, dù chẳng cần đến một sự ca tụng, ghi danh nào. Ngay cả trong giới âm nhạc, văn nghệ sĩ, Khánh Ly cũng đứng ở một vị trí khác biệt, được trọng vọng, kính nể, bất chấp những tranh cãi, lùm xùm.
Suốt nhiều năm qua, tên tuổi Khánh Ly gắn liền với nhạc Trịnh như hình với bóng. Có lẽ vì vậy mà hình ảnh của bà được mượn vào Em và Trịnh. Trên thực tế, Khánh Ly nhờ nhạc Trịnh mà nổi tiếng. Ngược lại, nhạc Trịnh nhờ Khánh Ly mà được nhiều người biết tới.
Vì lẽ đó nên nhiều người nghĩ rằng, Khánh Ly chỉ hát nhạc Trịnh và tên tuổi của bà chỉ gắn với nhạc Trịnh. Có người còn nhận định, nếu không có nhạc Trịnh sẽ không có Khánh Ly, nhưng điều đó là chưa đúng.
Trên thực tế, Khánh Ly sở hữu một sự nghiệp âm nhạc đồ sộ, trải dài qua nhiều loại nhạc, với hàng trăm ca khúc của các nhạc sĩ danh tiếng như Trịnh Công Sơn, Phạm Duy, Trầm Tử Thiêng, Ngô Thụy Miên, Từ Công Phụng, Đoàn Chuẩn, Từ Linh…
Và điều hiển nhiên ai cũng thấy, là Khánh Ly hát nhạc nào cũng hay, thành công với bài hát của nhiều nhạc sĩ, được khán giả yêu thích tìm nghe, chứ không riêng gì nhạc Trịnh.
Chẳng hạn, Khánh Ly chính là người đầu tiên hát Niệm khúc cuối của Ngô Thụy Miên và tạo tiếng vang cho nó (vào năm 1971). Bà cũng thành công với nhiều bài hát của Đoàn Chuẩn, Từ Linh, hay được đích thân nhạc sĩ Phạm Duy thốt lên:
"Những bài hát đó (tâm ca của Phạm Duy) nghe rất hay vì phù hợp với giọng ca Khánh Ly. Có bài tôi hát chung với Khánh Ly mà bản thân tôi nghe đi nghe lại hoài không chán lỗ tai!".
Ai cũng biết, nhạc sĩ Phạm Duy vốn rất tinh tế, uyên bác nên đòi hỏi rất cao ở người ca sĩ hát nhạc của mình. Hơn nữa, gắn liền với nhạc Phạm Duy lại là cái bóng quá lớn của Thái Thanh – một giọng hát trác tuyệt ít ca sĩ nào sánh kịp.
Vì vậy, để được Phạm Duy tấm tắc khen ngợi như vậy quả là một kỳ tích. Điều này chứng tỏ rằng, tự thân Khánh Ly đã là một tượng đài riêng biệt chứ không phải cây tầm gửi bám vào nhạc Trịnh, phải nhờ nhạc Trịnh mới sống được như nhiều lời đồn đoán.
Bản thân Khánh Ly cũng từng lên tiếng: "Nếu nói rằng chỉ hát nhạc Trịnh thì hóa ra là tôi phụ lòng những nhạc sĩ khác. Vì trước khi gặp ông Trịnh Công Sơn thì tôi đã hát nhạc Đoàn Chuẩn – Từ Linh, Văn Cao rồi".
Ngoài nhạc Trịnh, Khánh Ly còn thành công vang dội và được đánh giá cao khi hát nhạc Tango. Bà được xếp vào một trong số 26 người hát nhạc Tango hay nhất thế giới (theo ông Donald Cohen, nhà nghiên cứu âm nhạc nổi tiếng, nguyên chủ tịch Hội Âm Nhạc Hoa Kỳ).
"Điệu nhạc Tango vào Việt Nam từ đầu thế kỷ XX, theo chân của những người Pháp. Nó được phổ biến rộng rãi và yêu thích cho tới nay, kể cả trong nước lẫn cộng đồng tị nạn ở nước ngoài.
Tôi nhận thấy Khánh Ly yêu nhạc Tango một cách đặc biệt, chương trình của cô không bao giờ thiếu những bản Tango. Cô là ca sĩ duy nhất thâu năm album toàn nhạc Tango (ngoại quốc và Việt Nam), album nào cũng được thính giả khắp nơi đón nhận" – Donald Cohen viết.
Qua đó, đủ để thấy, Khánh Ly là một tài năng âm nhạc riêng biệt, với cá tính, bản sắc âm nhạc riêng có. Nếu không có nhạc Trịnh, Khánh Ly vẫn sẽ nổi tiếng. Chỉ có điều, sự nổi tiếng đó sẽ đến muộn hơn và không chắc đạt đến đỉnh cao như hiện tại. Ngược lại, nếu không có Khánh Ly, nhạc Trịnh cũng chưa chắc vang danh đến vậy.
Khánh Ly hát rất nhiều, sở hữu cả một kho tàng hàng trăm bài hát, nhiều tới mức một khán giả thông thường khó lòng nghe hết được những ca khúc bà từng thể hiện.
Nội dung trong âm nhạc Khánh Ly thể hiện cũng vô cùng rộng lớn, bao gồm nhiều chủ đề về tình yêu đôi lứa, đất nước, chiến tranh, hòa bình, triết lý, triết học, nhân sinh, nhân loại. Rất ít ca sĩ có thể hát nhiều ca khúc mang nội dung nhân loại một cách nhất quán, xuyên suốt như Khánh Ly.
Giọng hát Khánh Ly mang hơi hướm Joan Baez, là một giọng hát bình dân nhưng đặc biệt, âm sắc lạ, độc nhất vô nhị. Bà chọn cho mình lối hát ít kỹ thuật, giản dị, phóng khoáng, có độ phủi, độ trải và độ đời. Đó là tiếng hát của phiêu du, lang bạt, giang hồ, tự do.
Nhờ đó, âm nhạc Khánh Ly thể hiện tiếp cận được đại chúng đông đảo, thấu trọn và mê hoặc nhiều tầng lớp người, từ lao động nghèo, bình dân tới dân trí thức, đặc biệt là tầng lớp thanh thiếu niên, xứng đáng với danh xưng Nữ hoàng chân đất – một danh xưng đậm tính hiện sinh.
Tiếng hát Khánh Ly trong thập niên 70 dẫn đầu âm nhạc phản chiến, hiện sinh, triết học.
Mối quan hệ giữa nhạc Trịnh và Khánh Ly có thể gọi là "ngày sau sỏi đá cũng cần có nhau", tức là mối quan hệ cộng hưởng, tâm giao, cần có nhau để cùng làm nên hai huyền thoại. Thiếu một trong hai, huyền thoại sẽ không xuất hiện.
Bởi thế mới có chuyện, người Nhật khi muốn nghe nhạc Trịnh đã phải sang tận Mỹ để tìm bằng được Khánh Ly (lúc đó mới qua Mỹ, chưa đi hát nhiều để gây dựng lại được tên tuổi).
Người Nhật chỉ muốn nghe nhạc Trịnh qua duy nhất giọng hát Khánh Ly, chứ không phải một ca sĩ nào khác.
Tóm lại, cần nhìn nhận rõ ràng rằng, tên tuổi Khánh Ly tồn tại không tách rời nhưng không phụ thuộc vào nhạc Trịnh. Bản thân Khánh Ly là một tài năng riêng, độc lập và sự nghiệp của bà không chỉ xoay quanh duy nhất nhạc Trịnh. Đó là sự nghiệp gắn liền với nền tân nhạc Việt Nam.
Tầm ảnh hưởng khiến người Nhật phải săn đón
Từ những năm 70 của thế kỷ trước, Khánh Ly đã sớm gây ấn tượng và được chú ý, săn đón nhờ tiếng hát liêu trai, khác biệt của mình. Nhờ đó, bà được mời biểu diễn ở nhiều nơi trên thế giới như Pháp, Nhật, Hong Kong…
Khán giả Nhật đặc biệt yêu thích tiếng hát Khánh Ly. Từ đầu những năm 70, Khánh Ly đã được mời sang Nhật diễn nhiều lần. Sau 1975, người Nhật sang tận Mỹ tìm bằng được Khánh Ly và săn đón bà để mời làm show, thu âm. Bà kể:
"Năm 1979, người Nhật bỗng nhiên đi tìm tôi để mời tôi biểu diễn. Tôi chẳng hiểu họ tìm kiểu gì mà cũng tìm ra tôi rồi mời tôi sang Nhật để hát trong một buổi đại hội dân ca Á châu, gồm Hong Kong, Hàn Quốc, Thái Lan…
Tôi là người Việt Nam duy nhất có mặt tại đại nhạc hội đó và cũng là ca sĩ nữ duy nhất. Tôi được đứng hát với những danh ca hàng đầu của Hàn Quốc, Thái Lan…
Sau đó, tôi thu cho người Nhật một đĩa nhạc Trịnh Công Sơn bằng cả tiếng Nhật lẫn tiếng Việt. Tiếp đó, tôi thu tiếp đĩa Diễm xưa và đĩa Ca dao mẹ, cũng cho người Nhật luôn. Hai đĩa này rất thành công.
Lúc thu các đĩa này, hãng đĩa và đài truyền hình Nhật còn cho người bay sang Mỹ để thu cho tôi. Chúng tôi thu ở phòng thu nổi tiếng nhất của Mỹ lúc bấy giờ, nhưng người Nhật không để người Mỹ bấm máy mà chính tay họ phải bấm. Họ còn ngồi nghe xem tôi hát có đúng không để sửa giọng cho tôi.
Đó là lần đầu tiên tôi được biết thế nào là xe Limousine. Người Nhật cho xe Limousine tới đón tôi rồi đưa lên phòng thu, oai lắm".
Không những vậy, đĩa nhạc Trịnh được Khánh Ly thu âm đã bán tới 2 triệu bản tại Nhật. Đây là con số kỷ lục với một ca sĩ Việt Nam. Điều này đủ để thấy khán giả Nhật mê tiếng hát Khánh Ly cỡ nào.
Được biết, khán giả Nhật vổn rất tinh tế và am hiểu sâu sắc về âm nhạc, có gu thưởng thức rất cao.
Người Nhật từng chào đón vô vàn nghệ sĩ huyền thoại, nằm trên đỉnh cao nhất của âm nhạc tới biểu diễn, từ Diva Opera như Maria Callas, Joan Sutherland tới ca sĩ đại chúng như Whitney Houston, Mariah Carey, Madonna, hay dòng nghệ thuật Indie như Bjork, Florence The Machine…
Vì thế, để được người Nhật săn đón, yêu thích đến vậy, Khánh Ly chắc chắn phải sở hữu một giá trị vô cùng đặc biệt, quý giá. Thứ giá trị cao cấp này lại đến từ chính giọng hát mộc mạc, bình dị của bà.
Thậm chí, danh ca người Nhật Tokiko Kato vì quá yêu mến tiếng hát Khánh Ly mà chủ động tìm đến bà để làm quen và xin kết nghĩa làm chị em. Qua đó, đủ để thấy ma lực trong giọng hát Khánh Ly lớn nhường nào.
Giọng hát và những kỹ thuật riêng có
Về loại giọng, Khánh Ly thuộc vào nữ trung trầm (mezzo alto), có thể hát tốt quãng trung và trầm, với màu giọng tối, sâu. Quãng giọng của bà trải không quá rộng và nằm ở âm khu dưới. Nó trải dài hai quãng tám và hoàn toàn là chest voice (giọng ngực), không sử dụng giả thanh.
Bản chất giọng nữ trung trầm ở châu Á nói chung (Việt Nam nói riêng) vốn đã đặc biệt vì ít thấy hơn mezzo soprano (nữ trung cận cao) và soprano (nữ cao). Giữa một rừng nữ cao thanh mảnh, mỏng manh thì một giọng nữ trung trầm dày và tối bao giờ cũng gây ấn tượng thính giác tốt hơn.
Nhưng, giọng hát Khánh Ly còn độc đáo, hiếm thấy hơn nữa khi pha trộn âm sắc kim và mộc (thời trẻ), mộc và thổ (khi có tuổi).
Chính âm sắc này tạo nên cảm giác khiến nhiều người cho là liêu trai, ma mị (giọng người chứ có phải giọng ma đâu mà ma mị, hát chứ có gọi hồn đâu mà liêu trai).
Thời trẻ, giọng Khánh Ly là kim pha mộc. Tính kim giúp giọng Khánh Ly có lõi chắc và mang độ rền tự nhiên nên dù không dùng kỹ thuật cộng hưởng nhưng vẫn khá rền rĩ, có độ nổ khi lên giọng trong cữ âm G4, G#4, A4 và B4, lại đanh, nảy, âm lượng lớn.
Bà hát chắc chắn, có lực, phát huy lợi thế ở âm đóng (đặc trưng về tính xuyên thấu của giọng thuần kim như So Hyang, Thu Minh, Thái Thanh). Các âm đóng của Khánh Ly rất đanh, đặc quánh đến hiếm có (dù bà chỉ là giọng trữ tình, không phải giọng kịch tính). Chẳng hạn, âm đóng C#4 của bà đanh và đẹp đến hàng cực phẩm.
Ca sĩ Quang Thành khi được hỏi về điều ấn tượng với Khánh Ly đã trả lời: "Chính là giọng hát đầy nội lực của cô.
Ngoài ra, cách hát của cô rất kỹ thuật. Được biết, khi mới quen biết cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn, cô Khánh Ly đã được ông luyện giọng hát bằng những cách rất độc đáo. Đó là mở cửa sổ ra hát thật to ra ngoài trời hay hát trong các lu nước để có được giọng hát nội lực".
Rõ ràng, nội lực và khỏe khoắn là một trong những ưu điểm quan trọng làm nên tính khác biệt của giọng hát Khánh Ly, nhưng ít ai nhận ra. Nhờ đó, bà hát rất rõ lời, rõ chữ, tách bạch rõ ràng từng câu từng chữ một khi hát và chữ nào cũng chắc chắn.
Khánh Ly thường hát tự sự, ít phô diễn và tiếng hát của bà lại gắn liền với nhạc Trịnh (loại nhạc nhiều âm tính, u tịch, trầm lắng, tĩnh tại, chậm rãi). Bởi thế nên người nghe thường chỉ cảm nhận theo lối mòn về một giọng hát Khánh Ly liêu trai, ma mị mà không thấy nội lực tiềm tàng trong bà.
Trên thực tế, Khánh Ly hát nhiều loại nhạc khác nhau và nhạc nào cũng ra chất chứ không phải hát mỗi nhạc Trịnh. Nhiều người chỉ nghe Khánh Ly hát mỗi nhạc Trịnh xong phán liêu trai, ma mj....
Trong khi đó, tính mộc lại giúp giọng Khánh Ly giữ được độ ấm, xốp, airy (âm hơi) và một chút mềm mại (nhưng không quá lả lướt, mướt mát). Như vậy, nhờ pha thêm mộc mà bà vừa có được ưu điểm, lại loại đi nhược điểm của giọng thuần kim.
Sau này, khi đã có tuổi, tính kim trong giọng Khánh Ly mất đi và đổ sang tính thổ (tính mộc vẫn giữ nguyên). Vì thế, bà hát mất lõi, không còn khỏe, đanh, nảy và rền như trước nhưng ấm, khàn hơn, nhuốm màu thời gian, thích hợp để thể hiện trải nghiệm, tâm trạng của một người từng trải, kinh qua nhiều biến cố.
Rất nhiều ca sĩ sau này cố tình dùng giọng mũi, hát bẹt giọng để bắt chước Khánh Ly, nhưng vẫn chỉ là phiên bản của bà. Không ai hát được một cách tự nhiên, bình dị nhưng vẫn thật đặc biệt và sâu sắc, thăm thẳm như bà.
Long Phạm
